Làm thế nào để phát hiện sớm dịch sốt rét

Tẩm màn bằng hóa chất phòng chống bệnh sốt rét cho bà con dân tộc ở Trấn Yên, Yên Bái. Ảnh: Mạnh Hùng Làm thế nào để phát hiện sớm dịch sốt rét? Hơn một thập kỷ trước, tình hình sốt rét rất nghiêm trọng: Hàng nghìn ca chết mỗi năm Làm thế nào để phát hiện sớm dịch sốt rét? Hơn một thập kỷ trước, tình hình sốt rét rất nghiêm trọng: Hàng nghìn ca chết mỗi năm. Tuy nhiên sau hơn 10 năm, Chương trình quốc gia phòng chống sốt rét của Việt Nam đã có nhiều tiến bộ. Tỷ lệ chết do sốt rét giảm hơn 94% và tỷ lệ mắc giảm hơn 70%. Mặc dù tình hình sốt rét hiện nay tương đối ổn định nhưng vẫn còn là mối đe dọa sức khỏe với người dân ở vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới và nguy cơ sốt rét quay lại và dịch xảy ra rất lớn. Chủ động phát hiện nguy cơ xảy dịch và có biện pháp đề phòng là nhiệm vụ rất quan trọng và thường xuyên của hệ thống y tế các cấp, các ban ngành và của mọi người dân. Việt Nam có khoảng 45 triệu người trong số hơn 80 triệu dân sống trong vùng có lưu hành sốt rét với 3/4 diện tích cả nước. Các vùng lưu hành bệnh bao gồm vùng rừng núi phía Bắc, ven dọc Trường Sơn, cao nguyên miền Trung, khu vực Đông Nam, Tây Nam và miền duyên hải. Mục tiêu hằng năm của Dự án quốc gia phòng chống bệnh sốt rét là làm giảm tỷ lệ mắc sốt rét, tỷ lệ chết và không để dịch lớn xảy ra, nếu có dịch phải phát hiện sớm và có biện pháp can thiệp kịp thời. Bệnh sốt rét là một bệnh truyền nhiễm, lây theo đường máu, do muỗi Anophen truyền, lưu hành ở từng địa phương, trong những điều kiện thuận lợi có thể gây thành dịch. Sốt rét lây truyền ở những nơi có nhiệt độ trung bình hằng ngày trên 14,5oC. Nước ta thuộc vùng nhiệt đới, nhiệt độ trung bình quanh năm cao hơn nhiệt độ trên, do vậy sốt rét lan truyền quanh năm. Nhưng do nhiệt độ phát triển có chu kỳ và lượng mưa cũng theo mùa (mùa mưa và mùa khô), vì thế sốt rét cũng phát triển không đều hằng tháng mà thường có 2 đỉnh cao trong năm, đỉnh đầu năm (tháng 4 đến tháng 6), đặc biệt đỉnh cuối năm là mùa mưa: từ tháng 8 đến tháng 11. Ký sinh trùng sốt rét có thể phát triển quanh năm trong cơ thể muỗi, nhưng các quần thể muỗi Anophen lại phát triển theo mùa (phụ thuộc vào cả nhiệt độ và lượng mưa) nên sốt rét có 2 điểm cao vào đầu mùa mưa và cuối mùa mưa hoặc trong suốt mùa mưa. Những dấu hiệu báo hiệu nguy cơ xảy dịch sốt rét Trong thôn, bản (ấp, buôn...) có nhiều người sốt so với thời gian trước (tháng trước, năm trước). Số người sốt lấy lam máu xét nghiệm có ký sinh trùng sốt rét tăng cao hơn so với bình thường. Có người chết do sốt rét hoặc chết nghi do sốt rét. Ngoài các yếu tố báo hiệu nguy cơ xảy dịch, chúng ta có thể dựa vào một số điều kiện thuận lợi cho dịch sốt rét xảy ra: - Thời tiết, khí hậu đang có nhiều thuận lợi cho sốt rét phát triển là mùa hè kéo dài, hoặc có lũ lụt, thiên tai làm cho muỗi phát triển mạnh. Mất mùa gây đói kém, dân thiếu màn, sức đề kháng giảm, miễn dịch giảm, sự tiếp xúc giữa người và muỗi gia tăng. - Các công trường, lâm trường mới thành lập ở xã, ở gần thôn, bản, có nhiều người mới đến trong cùng một thời gian, đặc biệt người đến từ vùng không có sốt rét lưu hành. Các làng kinh tế mới, dân di cư tự do vào sống trong vùng sốt rét. - Các thôn, bản ở vùng sốt rét có cơ sở yếu kém hoặc không có cơ sở y tế, không thực hiện hoặc thực hiện không tốt các biện pháp phòng chống sốt rét như phun hóa chất tồn lưu, tẩm màn, lấy lam máu xét nghiệm và điều trị cho những người mắc sốt rét... - Những vùng có sốt rét đã giảm trong nhiều năm, giao lưu dân số tăng, muỗi sốt rét phục hồi trở lại. Ở đâu ít thực hiện các biện pháp phòng chống muỗi cũng là nơi dễ xảy dịch khi có nhiều bệnh nhân có ký sinh trùng sốt rét từ nơi khác đến, mạng lưới cơ sở y tế yếu, chính quyền thiếu quan tâm, nhân dân lơ là... Cán bộ y tế và tất cả mọi người có nhiệm vụ thông báo, cung cấp các thông tin cho y tế tuyến trên khi thấy xuất hiện nhiều yếu tố nguy cơ, yếu tố thuận lợi dễ gây thành dịch sốt rét tại địa phương mình đang ở. Khi phát hiện có các yếu tố trên, hệ thống y tế cơ sở và người dân cần phải chủ động có biện pháp chuyên môn, kỹ thuật phòng chống dịch và bảo vệ cá nhân, đề phòng dịch lớn xảy ra. Khi nào dịch sốt rét đã xảy ra? Khi ở một nơi có mức bệnh sốt rét (bệnh nhân mắc mới) hoặc tử vong do sốt rét tăng nhiều, đột ngột bất thường (so với diễn biến vẫn thường hằng năm) trong một tập thể (quần thể) dân cư tại một địa phương và có lây truyền bệnh tại chỗ (có muỗi Anophen). Như thế nào được coi là phát hiện sớm dịch sốt rét? Phát hiện dịch sớm là dịch được phát hiện dưới 1 tháng, sớm nhất trong vòng 2 tuần đầu. Dịch phát hiện sau thời gian trên được xem như dịch sốt rét được phát hiện muộn tại địa phương. Diễn biến của một vụ dịch sốt rét Một vụ dịch sốt rét thường có 3 giai đoạn: tiền dịch, phát dịch và sau dịch. Trong giai đoạn tiền dịch, mầm bệnh tăng, chỉ số giao bào cao, mật độ muỗi tăng. Sau đó mức phát bệnh tăng vọt, đánh dấu làn sóng dịch đang lên với tỷ lệ tử vong cao, nhất là trẻ em và người không có miễn dịch. Nếu không can thiệp, dịch có thể lan rộng, kéo dài có khi tới 2-3 năm, ở quy mô và phạm vi rộng hơn. Giai đoạn 3 sóng dịch lui dần, mức phát bệnh trở lại bình thường, đây là giai đoạn cuối và sau dịch. Ở giai đoạn này, sốt rét chấm dứt hoặc chuyển thành lưu hành địa phương. Y tế địa phương làm gì khi có dịch sốt rét xảy ra? Khi có dịch xảy ra, ngoài việc thông báo, cung cấp thông tin, y tế thôn bản phải hỗ trợ tuyến trên trong các biện pháp chống dịch như: - Điều tra bệnh nhân: khám, xét nghiệm máu tìm ký sinh trùng sốt rét. - Điều tra côn trùng, bắt muỗi, bọ gậy. - Điều trị và theo dõi bệnh nhân uống thuốc, bao gồm uống thuốc dự phòng. - Phun tồn lưu hóa chất mặt trong tường nhà. - Tẩm màn, cấp phát màn (nếu có). - Vệ sinh môi trường: triệt phá, khai thông các ổ nước nơi muỗi đẻ, phát quang bụi rậm. - Tuyên truyền, giáo dục, sức khỏe cộng đồng. - Ghi chép các thông tin liên quan đến dịch và tiến triển của vụ dịch sốt rét, thông báo cho các cấp, các cơ quan liên quan.